Van Rotterdam naar Maastricht 56 km
In het Koninklijk Besluit van 1821 is een weg opgenomen die vanaf straatweg 7 tussen Rotterdam en Dordrecht via het rivierengebied loopt naar Den Bosch en vandaar over Eindhoven en Hasselt naar Maastricht, waar hij aansluit op rijksstraatweg nr. 2. Met deze weg is iets merkwaardigs aan de hand. Het eerste deel – dat tussen Dordrecht en Den Bosch – is er namelijk nooit gekomen. Er heeft nooit een rijksweg gelopen door het rivierengebied, voordat de autosnelweg A15 is aangelegd. In alle voorgaande plannen van Napoleon en Willem I zelf was ook nooit in zo’n weg voorzien. Wel was er een weg gepland vanaf Utrecht over Den Bosch en Eindhoven naar Hasselt. Napoleon nam in zijn Decreet uit 1811 een weg op van derde klasse nr. 67 van Luik naar Utrecht en Willem I in zijn besluit uit 1814 een weg van Utrecht naar de toenmalige grens bij Valkenswaard. Toen België in 1815 met Nederland was samengevoegd kwam de weg van Utrecht naar Luik in het besluit van 1816 weer terug.
Dit was allemaal vrij begrijpelijk, aangezien er al een straatweg lag van Den Bosch naar Luik. Daartoe was al aan het begin van de 18de eeuw besloten en ofschoon de aanleg lang duurde was het grootste deel al voor 1795 gereed. Alleen het stuk tussen Utrecht en Den Bosch ontbrak. Maar in het besluit van 1821 komt dit wegdeel niet terug, maar is de weg vanaf Dordrecht naar Den Bosch geprojecteerd. De reden hiervoor ken ik niet. Mogelijk is de verklaring te zoeken bij de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In 1819 en 1821 werden Fort Lunet III en IV als onderdeel van de waterlinie aangelegd ten zuidoosten van Utrecht. De straatweg naar Culemborg liep hierlangs. Misschien was de militaire leiding bang dat een weg langs de forten ze kwetsbaar maakte. Maar het is onduidelijk waarom ze dan wel akkoord gingen met de aanleg door de stad Utrecht van de straatweg van Utrecht naar Culemborg in 1840. Verder werd er door de Tweede Kamer in 1846 alsnog besloten tot aanleg van een rijksstraatweg tussen Culemborg en Den Bosch. De weg van Utrecht naar Den Bosch kwam er zo dus toch.
De weg is ontwikkeld door de steden ’s-Hertogenbosch en Luik om het handelsverkeer tussen hen te bevorderen. Dat werd benadeeld door de minder goede bevaarbaarheid van de Maas. De weg volgt een heel nieuw tracé in vergelijking met de oude doorgaande wegen en is over grote delen kaarsrecht aangelegd. Men deed er bijna 100 jaar over om hem te voltooien door geldgebrek, maar vooral ook door politiek gestrubbel.[1] Voor het aanleggen van de weg door Brabant werd in 1741 octrooi verkregen van de Staten-Generaal. Het benodigde kapitaal werd begroot op 380.000 gulden. In 1745 werd Best bereikt, maar de aanleg stokte daar. Door de Oostenrijkse Successieoorlog waren er problemen met de aanvoer van kasseien. Bovendien vernielden doortrekkende troepen de weg steeds, terwijl ze niet betaalden.
De aanleg vanuit Luik was al in 1713 tot Hasselt gevorderd. In 1770 werd Helchteren bereikt en in 1788 Barrier (bij Lommel). Op gezag van de Staten van Holland werd het aansluitende deel van Barrier tot Borkel aangelegd in 1791. Barrier was de toenmalige grens met Luik, omdat Lommel nog in Staats-Brabant lag. Pas in de Bataafse tijd werd de aanleg weer opgepakt en het laatste deel, tussen Eindhoven en Borkel – werd in 1818 voltooid voor een bedrag van 283.915 gulden[2].
Het laatste deel van de weg, waartoe in 1821 besloten werd, liep niet van Hasselt naar Luik, maar naar Maastricht. Ook hiervan ken ik de reden niet. Het besluit is vreemd, omdat de straatweg van Hasselt naar Luik er al lag en die naar Maastricht niet. Het betekende dus extra kosten voor Willem I, die hij juist probeerde te besparen door in zijn besluit in 1821 allerlei wegen te schrappen, die in eerdere besluiten wel voorkwamen. Hasselt-Maastricht komt in die eerdere besluiten echter niet voor. De weg werd (door de Belgische Opstand?) pas vrij laat (in 1854) aangelegd op een al bestaand tracé.
’s-Hertogenbosch-Barrier 51 km
Aanleg weg: ’s-Hertogenbosch-Best: 1745, door de stad
Best-Eindhoven: 1806
Eindhoven-Borkel: 1818
Borkel-Barrier: 1788-1791, door de Staten van Holland
Type: keienweg
Deze straatweg heeft vele gezichten: militair, chique, maar ook eenzaam. Voor een goede toeschouwer zijn er ook nog wel wat herinneringen aan de straatweg te vinden.
De weg begon bij de Vughterpoort aan het eind van de Vughterstraat. De poort is in 1890 gesloopt. Daarna passeerde de weg de Forten Isabella en Sint-Anthonie. Fort Sint-Anthonie is rond 1597 aangelegd en Fort Isabella rond 1615. Deze lagen op een zeer strategisch punt, aangezien alle wegen en waterlopen uit het zuiden hier samen kwamen. Er waren hier oorlogshandelingen in 1629, 1672, 1747, 1795 en 1813. In 1883 is Fort Sint-Anthonie gesloopt en de weg recht getrokken. In de jaren twintig en dertig werden hier ruime villa’s gebouwd, deels op de fundamenten van het fort.
Vught in rijdend staan er dan nog meer fraaie panden langs de weg; in de Taalstraat worden ze nog ouder en mooier. Van het landgoed Sophia’s burg staan nog de fraaie woningen langs de weg, maar er achter staat niet zo mooie nieuwbouw. Aan de Taalstraat 84-86 lag het hotel Het Oude Bijltje uit 1873. Hier was tot 1929 een opstapplaats van de paardentram. Er tegenover staan na een brand in 2003 alleen nog de muren overeind van de buitenplaats Zionsburg. Bij de splitsing met de rijkssstraatweg naar Breda (de Helvoirtseweg) zie je de toren van de Lambertuskerk uit 1560. Dan is het Marktveld een mooi plein met oude pomp en pompeuze kerk. Tegenover het Marktveld staat kasteel Maurick, dat nu door de snelweg vanaf de straatweg niet zichtbaar is. Even verder rechts zie je het opmerkelijke landgoed Leeuwenstein staan uit 1900, dat als gemeentehuis fungeert. Langs de Boxtelseweg ligt dan het Reeburgpark dat in 1825 bij een niet meer bestaand landgoed is aangelegd. Op nummer 26 staat het Huize Weltevreden. De A2 is wel steeds aanwezig, maar het lawaai valt mee.
Aan de overkant van de weg vind je een stuk kassei van de oude straatweg. Dat is bij de laatste verbreding van de A2 in 1996 tevoorschijn gekomen. Je kunt je goed voorstellen dat reizen in een koets over zulke wegen niet bijzonder aangenaam was. De kassei en het bord er bij worden duidelijk niet onderhouden en liggen er wat sneu bij. Het bord is bijna niet te lezen. De redelijk stille weg loopt dan verder langs grote instellingen die er in de 19de eeuw zijn aangelegd: het landgoed Voorburg – een mooi pand – en het klooster Steenwijk, dat van de weg niet te zien is.
Iets verder net ten zuiden van de grens van Vught en Boxtel aan de Essche Stroom lag vroeger een tol. De Topografische Militaire Kaart van 1838 vermeldt hier een gehucht Tolhek. Een fietspad met de naam Tolpad herinnert er aan, evenals een fietstunnel met de naam Halse Barrier (barrier= slagboom, tolhuis). Het oude tolhuis staat er ook nog; wel wat verbouwd. Je rijdt nu nog een stuk pal langs de snelweg langs velden en wat bos.
Via een mooi stuk bos gaat de straatweg dan weer van de snelweg af en kom je Boxtel binnen langs het Oermuseum. Eerst passeer je de Oude Ketting. Na de aanleg van de straatweg is hier een herberg De Ketting ontstaan. Of het pand, waarin nu restaurant Montimar zit, historisch is, weet ik niet; het komt niet voor op de monumentenlijst. Het kan ook om het pand er achter gaan. De invalsweg is verder niet bijzonder.
Hij versmalt bij de binnenkomst van Boxtel, waar een paar leuke panden staan. Sinds 1742 stond aan de Clarissenstraat 37 het Barrièrehuis, waar door de stad `s-Hertogenbosch tol werd geheven. Engelse troepen staken het bij hun vlucht in 1794 in brand, waarna er in 1802 en opnieuw in 1881 een herenhuis werd gebouwd.[3] Verderop staat een piepkleine protestante kerk uit 1812 voor een erg grote katholieke kerk. Die dateert uit de 15de eeuw, maar is te veel herbouwd. De Markt van Boxtel is onlangs opgeknapt met aardige fonteintjes, maar waarom dan de auto’s er op gelaten?
Als je aan de andere kant Boxtel uitgaat wordt het erg rommelig aan het Fellenoord. Er is een kleine haakse hoek in de weg aangebracht voor een rotonde en een benzinestation. Tot aan een oprit naar de snelweg is de Eindhovenseweg eerst erg druk. Wel staan er wat karakteristieke langgevelboerderijen. De herberg de Ceulse Kaar dankt zijn naam aan de postkoetsroute van ’s-Hertogenbosch naar Keulen. De herberg is kort na de aanleg van de straatweg gebouwd, maar functioneerde tot 1848 als brouwerij.[4]
Na de kruising wordt het rustiger. Aan de Bestseweg in Liempde lag een tolhuis ter hoogte van de zijweg, die nu de Barrierweg heet. Iets noordelijker, ter hoogte van het benzinestation, lag een station van de paardenposterij. Als de weg weer langs de snelweg loopt, loopt hij kilometers lang door het niets. Dat lijkt sinds de aanleg van de straatweg weinig te zijn veranderd. Het lawaai van de snelweg valt hier overigens mee. Het tracé van de oude weg is hier enige malen onderbroken voor de aanleg van op- en afritten van de snelweg. Pas na de afrit Best-West rij je langs de rand van Best. Ook Best heeft een herinnering aan een barrière. Aan de Bosseweg stond een café De Oude Barrière. Dat dankte zijn naam aan een tolhuis dat hier stond sinds de opening van de straatweg. Het werd in 1933 afgebroken voor de verbreding van de weg. Toen bouwde men een nieuw café met een winkel-woonhuis. Dat moest echter in 1985 wijken voor de verdiepte aanleg van de snelweg.[5]
Na de kruising ligt er een stukje goudkust van Best aan de Oude Rijksweg. Iets verder kom je nog langs wat groen, maar dan beland je toch – voor het eerst op deze straatweg – tussen de bedrijventerreinen. Na de passage van het Wilhelminakanaal is er nog een klein stuk grond open tussen Best en Eindhoven, hoewel er een villawijk rechts van de weg ligt.
Onder de snelweg door kom je op de Boschdijk, die op het eerste stuk van een intense lelijkheid is. Echt alles is door elkaar gekeild en waarom moet die weg 4-baans zijn als er toch geen aansluiting op de snelweg is? De buurt Achtse Barrier in Eindhoven is genoemd naar het gehucht dat langs de straatweg ontstond. Dit was weer genoemd naar de tol bij de Ekkersrijt aan het begin – of eind – van de Boschdijk. Hier werd in 1802 een tolhuis gebouwd, waarvan de bewoner in 1837 ook als ‘barrier’ bekend was. Het tolhuis is gesloopt in 1956. De gronden in de omgeving waren meest in het bezit van kloosters, maar ze werden in de Napoleontische tijd geconfisqueerd. Omdat de omwonenden ze niet wilden kopen gingen ze voor een weggeefprijs weg. De nieuwe eigenaren bouwden er boerderijen (de Spaaihoef en de Verroeste Spaai). De boerderijen zijn in 1973 gesloopt. Een zijstraat van de Boschdijk (Spaaihoefweg) is naar een van de boerderijen genoemd.[6] Langs de Boschdijk lag ook een horeca gelegenheid ‘de Nieuwe Zwaan’, die al voorkomt op de Topografische Kaart van 1837/1838. Deze lag op de hoek van de Rijnstraat. Ze leefde voort in het in 1924 opgerichte ‘Café De Zwaan’. Het Hof van Brabant is de nakomeling ervan.
Na de passage van Acht wordt de Boschdijk minder lelijk met wat bos en een grote GGZ instelling. Dan wordt de weg eindelijk smaller, maar niet persé mooier. De bebouwing is voornamelijk van tussen de wereldoorlogen. Bij Boschdijk 404 heet de zijstraat Barrierweg. Die verwijst naar een tweede tolhuis op deze weg, de Woenselse Barrier. Vlak voordat het centrum wordt bereikt, is de weg omgelegd en door hoge nieuwbouw ingenomen. De weg eindigde bij de Demerpoort aan het begin van de Demer; nu zowat het drukste punt in Eindhoven. Daar staart de nieuwbouw van de Piazza je nu aan.
In Eindhoven begon de straatweg weer bij de Stratumse poort. Dat is nu midden in het Eindhovense uitgaansleven. De straatweg naar de grens is een landschappelijk mooie weg, maar er is wel erg veel verkeer. In Eindhoven zelf valt dat nog mee. De Stratumsedijk is geen mooie uitvalsweg, maar misschien verwacht je dat hier ook niet. Er staan een paar panden van rond 1900 en voor de rest veel door elkaar. Verderop, op de Aalsterweg, is dat ook zo, hoewel nu woningen uit het Interbellum meer aanwezig zijn. Na de oude ringweg komen er ook vrijstaande panden en wordt de weg omzoomd door bomen. Op de hoek met de Felix Timmermanlaan stond vroeger een tolhuis.
Vanaf de A2 komt er dan een dot verkeer bij en dat gaat niet meer weg. Aalst en Valkenswaard zijn recht toe recht aan Brabantse dorpen met weinig kraak of smaak. Aalst ligt iets van de weg af; aan de weg staat de niet zo bijzondere kerk en een mooi woonhuis. Na Aalst loopt de weg door bos met diep begraven villa’s waar je nauwelijks een glimp van op vangt.
Het landhuis Treeswijk uit 1828/1829 is waarschijnlijk het enige pand langs dit deel van de weg dat nog van voor 1850 is. Links van de weg liggen hier ook een paar mooie vennen.
Valkenswaard is een stuk groter dan Aalst; hier valt het meest de grote markt op. Het oostelijke stuk daarvan – onder de bomen met de hervormde kerk – heeft wel iets charmants. De rest is veel horeca.
De Luikerweg voert Valkenswaard uit: er staan hier nog wat oude woninkjes, maar er zijn veel vrijstaande panden. Eenmaal het dorp uit valt alle bebouwing weg. Eerst gaat het nog door een vrij open gebied, waar je de Dommel passeert.
Dan is er tot de grens vrijwel alleen maar bos langs een af en toe lichtjes glooiende weg. Op de plaats van het tolhuis aan de grens van Borkel en Bergeijk staat nu een afbraakpand (Barrier 5), of is dit het oude tolhuis? De grens is weinig bijzonder en de straatweg verlaat Nederland bij grenspaal 186.
Veldwezelt-Maastricht 2 km
Aanleg weg: 1854
Type: grindweg[7]
De straatweg kwam Nederland weer binnen na het dorp Veldwezelt. Er staat nog een grenspaal en een grenskantoor. De weg is later dusdanig gereconstrueerd, dat er van de oude weg niets is over gebleven. Je rijdt nu over een zeer brede weg met groenstroken en nieuwbouw aan beide zijden. Alleen aan het einde kan je linksaf via de August Flamentstraat nog op een oud stukje Bilserbaan komen. De weg kwam dan uit bij de Brusselseweg op de straatweg vanuit Maaseik naar Maastricht.
[1] Bron: F.E.M. Vercauteren, De aanleg van de straatweg ’s-Hertogenbosch-Best als deel van de verbinding met Luik (1740-1745), Nijmegen 1956. F.E.M. Vercauteren, De aanleg van de straatweg Best-Lommel als deel van de verbinding met Luik (1740-1745), Nijmegen 1958.
[2] Bron: C. Hermans, Geschiedkundig overzigt der straatwegen in de provincie Noordbrabant, ‘s-Hertogenbosch 1853.
[3] Bron: www.heemkundeboxtel.nl.
[4] Bron: www.heemkundeboxtel.nl
[5] Bron: www.dyevanbest.nl en www.geschiedenisvanbest.nl
[6] Bron: www.achtsebarrier.nl.
[7] Bron: www.breurhenket.com.