8

Van Brussel naar de Hanoversche grenzen                                              152 km

De straatweg van Brussel naar de Hannoverse grens volgde tot Breda straatweg nr. 3 en liep vanaf Deventer samen met straatweg nr. 1 van Amsterdam naar de Hannoverse grens.

In het Decreet van Napoleon uit 1811 kwam de weg voor als Route Impériale nr. 19 ‘De Paris à Groningue, et à la mer’. Daarin was het een belangrijke weg, namelijk een weg van tweede klasse. Het belang van de weg blijkt er wel uit dat dezelfde weg als weg nr.2 in het besluit van Willem I uit 1814 is opgenomen. In het besluit van 1816 staat de weg ook, maar dan verspreid over verschillende andere wegen, overigens met uitzondering van het stuk tussen Grave en Nijmegen. In het KB van 1821 komt de weg van Napoleon weer terug, maar dan gesplitst tussen deze weg van Breda naar Deventer en de tweede zijtak van straatweg nr. 1 van Deventer naar Delfzijl. Hoewel belangrijk was Napoleon er niet toe gekomen om iets te doen aan de bestrating van de weg. Er lag een oud stuk tussen Arnhem en Nijmegen, dat begrind was in 1780, maar voor de rest moest alles in 1821 nog gebeuren. Het deel tussen Arnhem en Zutphen kwam datzelfde jaar nog gereed.

De weg tussen Breda en Den Bosch is in het KB 1821 opgenomen langs Loon op Zand en niet langs Tilburg. Hij is langs Tilburg aangelegd nadat die gemeente een financiële bijdrage had geleverd aan de aanleg[1]. Hij heeft een heel nieuw tracé en volgt dus geen oudere wegen. Hij gaat ook nauwelijks door dorpen. De weg werd tussen 1822 en 1827 aangelegd van Breda tot de aansluiting in Vught op de weg van ‘s-Hertogenbosch naar Eindhoven[2] Tussen Vught en Den Bosch loopt de weg tussen langs het Fort Sint-Anthonie, dat rond 1597 is aangelegd en het Fort Isabella, dat tijdens de Spaanse bezetting rond 1618 is aangelegd. Bij de verlegging van de straatweg in 1883 is de westelijke helft van het Fort Sint-Anthonie gesloopt.

Tussen Den Bosch en Grave volgt de straatweg slechts gedeeltelijk de oude weg tussen de 2 plaatsen. Men begon in 1822 met de bestrating van de weg vanaf Hintham en was in 1830 klaar tot Heesch. Toen werd de aanleg opgeschort, omdat er door de Belgische Opstand geen keien meer waren. In 1835-1836 kon het werk worden afgemaakt, maar het laatste deel tussen Heesch en Reek is in grind uitgevoerd.[3] In 1835 werd de aanleg van de weg tussen Nijmegen en de Teersdijk aanbesteed.[4] Het veer tussen Grave en Nederasselt bestond al in 1381 en is in 1929 opgeheven na het gereed komen van de brug. Bij Nijmegen is de weg voor een fors deel verdwenen. Na de aanleg van het Maas-Waalkanaal (1927) is de Graafseweg in Nijmegen westelijk vanaf de Dennenstraat verlegd. In 1975 is dit tracé nog eens gewijzigd. De weg had oorspronkelijk een zuidelijker tracé via de Teersdijk, dat nu nog hier en daar is te volgen.

Het stuk tussen Nijmegen en Arnhem is in 1742 aangelegd als bezande weg op de gedeeltelijk gedempte Grift. De weg is rond 1780 begrind en pas in 1864-1868 bestraat. De Grift was een trekvaart die in 1611 is aangelegd op voorstel van Nijmegen om de beide steden beter te verbinden. De oude verbinding tussen Arnhem en Nijmegen liep via het Malburgse veer, Huissen en Bemmel. De Grift kwam in Lent uit bij het veer, dat sinds 1521 de verbinding met Nijmegen verzorgde. Sinds 1657 was dit een gierpont. Hier deed het veer dienst tot de komst van de Waalbrug in 1936. Naast de Griftdijk lag bij het veer het fort Knodsenburg, dat oorspronkelijk als schans in 1585 was gebouwd. Door Maurits werd het tot fort uitgebouwd. Het deed dienst tot het begin van de 18de eeuw. In 1808 werd het verkocht en daarna ontmanteld op de gracht na. De vaart en de weg eindigen in Arnhem bij de buurtschap De Praets, waar al in 1294 een veer wordt genoemd. Vanaf 1603 lag er een schipbrug. Een eerste vaste verbinding kwam pas tot stand in 1934-35 (Rijnbrug).

Bij de aanleg van de straatweg tussen Arnhem en Zutphen volgde men grotendeels het tracé van de oude weg langs de voet van de Veluwezoom. Op een enkele plaats (zie de Oudeweg bij Brummen) werd de weg recht getrokken. In de 19de eeuw vestigden zich veel renteniers aan de weg, wat werd bespoedigd door de aanleg van de spoorlijn in 1865.

Tussen Deventer en Zutphen lagen oudtijds 2 wegen: een ‘hoge’ over Eefde en Gorssel, die al in de 17de eeuw werd gebruikt en een ‘lage’ langs de IJsseloever, die de paardenposterij rond 1800 benutte[5]. Bij de aanleg van de straatweg ging men weer terug naar de hoge weg; mij is onbekend waarom. Het (gezamenlijke) tracé van de 2 oude wegen ten noorden van Gorssel is niet zo duidelijk. De bosrijke omgeving leidde ook hier tot de aanleg van landgoederen en buitenplaatsen in de 19de eeuw, ook al zijn het er niet zoveel als tussen Arnhem en Zutphen.

Breda-’s-Hertogenbosch                                                              43,5 km

Aanleg weg:                 Breda-Tilburg: 1822-1826

Tilburg-’s-Hertogenbosch: 1824-1827

Type:                           klinkerweg

Deze over grote delen kaarsrechte weg is vrijwel overal omzoomd door bomen. Het groene karakter wordt nog extra beklemtoond doordat hij ook grote stukken door of langs parken en bossen gaat. Dat maakt hem wel prettig om te fietsen, ondanks het steeds aanwezige verkeer. Veel echte bijzonderheden zijn er echter niet te zien; het gaat om een paar details.

Afbeelding met lucht, buiten, grond, gebouw

Automatisch gegenereerde beschrijving
Breda

Samen met de weg naar Gorinchem en die naar Moerdijk startte de weg bij de Boschpoort in Breda, die in 1870 is afgebroken toen de vesting Breda is geslecht. De poort stond aan het voormalige wagenplein dat nu voor de ingang van de Korte Boschstraat ligt[6]. Daarna liep de weg door de vestingwallen, die nu niet meer rechtstreeks te volgen is. De Ceresstraat is ongeveer het oude tracé. Bij de driesprong voor de Herofabriek aan de Teteringsedijk splitste de weg af van die naar Gorinchem.

Dorst

De Tilburgseweg is een uitvalsweg zoals je die wel meer ziet met een mengeling van huizen uit verschillende perioden, maar ook met grote gaten, waarschijnlijk van gesloopte fabrieken. Als de woningbebouwing is gestopt komt er een stoot verkeer van links en beginnen de bedrijfsterreinen. Dit gaat zo door totdat Breda naadloos overloopt in het dorp Dorst. Dit is geen fraai of interessant dorp. Alleen café Dorpzicht lijkt me van belang, vanwege z’n ligging, maar vooral vanwege het ouderwetse karakter. Helaas is het inmiddels gesloten.

Afbeelding met gebouw, boom

Automatisch gegenereerde beschrijving
Herberg Stad Parijs Hulten

Na Dorst duik je kilometers het bos in met na enige tijd rechts de vliegbasis Gilze-Rijen. Na al dat groen volgen lelijke bedrijfsterreinen aan de rand van Rijen. Het zijn wel de laatste langs deze weg. Dan volgt het dorp Hulten, dat in de 19de eeuw nog een stuk ten zuiden van de weg lag en er dus na de aanleg ervan naartoe is verplaatst. Het heeft pas in de 20ste eeuw een kerk gekregen. Even voorbij wat nu de kern van het dorp is ligt links de herberg Stad Parijs. Het gebouw zelf is – na verwoestingen in de oorlog – van 1953, maar er stond hier al een herberg met dezelfde naam in de tijd van koning Lodewijk Napoleon[7].

Begraafplaats Tilburg

Na een grote kruising begint de lange invalsweg van Tilburg. Die gaat vrijwel geheel door het groen; deels landgoederen, deels bossen en stadsparken. Hier ligt links langs de weg het stadspark Oude Warande. Het park werd in 1712 aangelegd in opdracht van Willem van Hessen-Kassel en is een van de weinige intacte sterrenbossen in Nederland. Een sterrenbos wordt zo genoemd omdat vanuit een centraal punt een aantal lanen, meestal zes of acht, naar de hoeken en de buitenranden lopen[8]. Dan neemt de bebouwing toe, met veel grote villa’s langs de weg. Op de Bredaseweg op nummer 452 wordt een verdwenen tolhuis nog in ere gehouden met de vermelding ‘Eerste Barrier’. Drie zijstraten rechts na de driesprong met de Baroniebaan is de Vierwindenlaan genoemd naar de herberg de Vier Winden die hier op de hoek van de Bredaseweg stond. De in 1940 verwoeste herberg stond er al in het midden van de 19de eeuw. Bij zijn rond­tocht door zijn koninkrijk is de pas gekroonde koning Willem II er door de burgemeester onthaald[9]. Naar de stad toe wordt de bebouwing langs de Bredaseweg wat gewoner. Net voor het centrum ligt links een fraaie oude begraafplaats uit rond 1850, waar de rijkdom van de stad enorme graven heeft opgericht.

Afbeelding met buiten, lucht, gebouw

Automatisch gegenereerde beschrijving
Sint-Jozefkerk Heuvel Tilburg

Bij het begin van het centrum ga je even links en rechts om in de Heuvelstraat te komen. Daar ligt de aardige protestante Pauluskerk uit 1822. Vanaf het plein is de Heuvelstraat de centrale drukke winkelstraat van de stad. Er staan hier en daar wat aardige panden langs; de mooiste al direct aan het plein. De Heuvelstraat komt uit op de Heuvel. Daar heeft de gemeente een fietsenstalling onder het plein laten aanleggen, wat zorgt voor veel rust voor het oog op het plein. Maar helaas is niet voorkomen dat er aan de noordkant een foeilelijke bioscoop is gebouwd. Op het plein staat Willem II en aan het plein 1 van de 2 grote katholieke kerken van Tilburg. Daarover lopen de meningen uiteen: mijn vriend – een ex-jezuïet – noemde het 19de -eeuwse retteketet. De pastorie ernaast is ouder (18de-eeuws) en beter in balans.

Afbeelding met boom, buiten, gebouw

Automatisch gegenereerde beschrijving
Toren Enschot

Langs het enorme roze kantoorgebouw van Interpolis bereik je dan het spoor, waar de oorspronkelijke weg even is verdwenen. Na de spoortunnel begint de Bosscheweg. Eerst wat bedrijfsgebouwen, maar al snel fraaie woningen, die gaandeweg steeds meer villa’s worden. Dit gaat zo door tot in Enschot. In Enschot kan je even van de weg af naar de los staande toren van de Sint-Michaelskerk gaan kijken. Er naast ligt een prachtig onderhouden begraafplaats. Een mooi plekje.

Afbeelding met gebouw, lucht, boom, buiten

Automatisch gegenereerde beschrijving
Helvoirt

Na Enschot rij je pal langs de N67. Een vrij lang stuk rechtuit met nu en dan wat bos, maar vooral ontzettend veel boomkwekerijen. Vlak voor Helvoirt ligt rechts het landgoed Mariënhof uit 1812, dit is helaas vanaf de weg niet te zien. Het was in bezit van de protestante ontvanger van belastingen van het – uiteraard voornamelijk – katholieke dorp[10]. In Helvoirt ligt nog een stukje Oude Rijksweg. Ook hier loont het om even het dorp in te gaan. Er staat een fraaie 15de-eeuwse kerk, waar de vader van Vincent van Gogh dominee was. Ook het oude gemeentehuis aan de Torenstraat is mooi.

Terug langs de weg dan nog wat open landschap, maar al snel komen er weer villa’s en kondigt Vught zich aan. Als de A67 van onze straatweg afbuigt wordt de bebouwing dorpser. Meteen rechts stond tot voor kort het café het Tolhuis op nummer 183, dat aan een tolhuis ter plekke herinnerde.

Driesprong in Vught met de Sint-Lambertuskerk

Bij de Sint-Lambertuskerk van Vught komt de weg dan uit op de driesprong met de straatweg naar Eindhoven. Op de hoek stond ooit de buitenplaats Zionsburg, maar daarvan staan na een brand alleen de muren nog overeind. Aan de overkant lag het hotel Het Oude Bijltje uit 1873. Hier was tot 1929 een opstapplaats van de paardentram. Verder de Taalstraat in rijdend zie je steeds meer fraaie panden, zoals Sophia’s burg. Daarna passeerde de weg de Forten Isabella en Sint-Anthonie. Fort Sint-Anthonie is rond 1597 aangelegd en Fort Isabella rond 1615. Deze lagen op een zeer strategisch punt, aangezien alle wegen en waterlopen uit het zuiden hier samen kwamen. Er waren hier oorlogshandelingen in 1629, 1672, 1747, 1795 en 1813. In 1883 is Fort Sint-Anthonie gesloopt en de weg recht getrokken. In de jaren twintig en dertig werden hier ruime villa’s gebouwd, deels op de fundamenten van het fort.

Afbeelding met gebouw, trein, buiten, spoor

Automatisch gegenereerde beschrijving
Vughterpoort Den Bosch

De weg kwam tenslotte uit bij de Vughterpoort in ’s-Hertogenbosch. Die is pas laat gesloopt, bij de ontmanteling van de vesting van de stad in 1890.

’s-Hertogenbosch-Nijmegen                                                                     43,5 km

Aanleg weg:         ’s-Hertogenbosch-Grave: 1822-1836[11]

Grave-Nijmegen: 1835 of iets later; in 1835 aanbesteed

Type:               ’s-Hertogenbosch-Heesch en Reek-Nijmegen: keienweg

                        Heesch-Reek: grindweg

Afbeelding met buiten, boom, gebouw, lucht

Automatisch gegenereerde beschrijving
Den Bosch
Grenssteen van de stadsvrijheid (ook wel banpaal of bansteen genoemd)

De weg begon bij de Hinthamerpoort, die net als de andere stadspoorten van Den Bosch pas laat is gesloopt, in 1890. Hier start de Graafseweg, waarop het eerste deel geen echte oude woningen staan. De noordzijde is bijna geheel vernieuwd door stadsvernieuwing en aan de zuidzijde staat sociale woningbouw uit het Interbellum. Na het eerste grote kruispunt staan er aan beide kanten forsere woningen uit dat tijdperk. De weg is hier rustig met bomen aan weerszijden. Na de bocht ligt aan de zuidzijde een oude grenssteen die de stadsvrijheid van ’s-Hertogenbosch markeert.

Afbeelding met weg, boom, buiten, lucht

Automatisch gegenereerde beschrijving
Hintham

Hintham was een gehucht en is na de aanleg van de straatweg daarlangs uitgegroeid. Er staan een mooie oude herberg uit rond 1800 en meer leuke oude panden.

Herberg Hintham

Na de snelweg moet je een klein ommetje maken om over het Maximakanaal te komen. En dan gaat het kilometers lang langs de A59. Van de oude straatweg is hier nauwelijks iets over. Aan de noordkant ligt veelal bos, aan de zuidkant de snelweg. Maar toch is het wel prettig fietsen; de weg is zo goed ingepakt, dat je er weinig van merkt. Pas als het Rijksweg heet, staat er weer wat bebouwing langs. Vanaf Nuland heeft de Rijksweg nog het oude profiel van de autoweg en wordt de snelweg ook weer zichtbaar.

Als je eenmaal aan de andere kant van de snelweg bent, is het uitzicht vanaf de straatweg veel meer open. Na een bocht rij je Heesch in, waar aanvankelijk nog veel open veld is, afgewisseld met wat woningen en bedrijfsterreinen. Ook verderop wordt het dorp niet veel mooier. De straatweg is een lange dorpsstraat, waar bijna alle oudere bebouwing is verdwenen. Met moeite is er centraal in het dorp 1 oude boerderij overeind gehouden. De herberg de Lindeboom die hier ooit het centrum van het dorpsleven bepaalde, omdat daar paarden en mensen werden ververst, is echter verdwenen. De andere kant Heesch uit geeft de Graafsebaan een aardiger beeld. Een bushalte verwijst naar de Heesche barrière, dus het voormalige tolhuis.

Afbeelding met lucht, buiten, boom, windmolen

Automatisch gegenereerde beschrijving
Graanmolen bij Reek

Na de passage van de A50 kom je langs de provinciale weg te rijden, die veel meer verkeerslawaai oplevert dan eerder de A59. Het is wel een mooi stuk door bos, stukken veld en vrij weinig bebouwing. In Schaijkschenhoek staan nog een paar langgevelboerderijen, maar veel andere opvallende bebouwing is er niet. De oude herberg uit de 17de eeuw is afgebroken voor de verbreding van de weg.[12] De Tolstraat herinnert aan het oude tolhuis. Het wegrestaurant op de kruising bij Schaijk is er nog wel en is uit 1927. Het wegcafé bij het kruispunt bij Reek is dan weer in 1971 gesloopt om de kruising ruimer te maken.[13]

Even verder staat langs de weg een graanmolen uit 1832, die wel van de aanleg van de straatweg moet hebben geprofiteerd. Helaas wordt het zicht er op nogal ontsiert door een benzinestation en een bandenopslagterrein.

Afbeelding met boom, gras, buiten, lucht

Automatisch gegenereerde beschrijving
Mariëndaal Velp

Na Reek wordt het zicht weer opener en is er weinig bos meer. Bij de kruising met de weg naar Velp staat aan de ene kant een pannenkoekenrestaurant Den Tol, dat verwijst naar het voormalige tolhuis. Aan de andere kant ligt Mariëndaal, inmiddels een ‘residentie’, maar in 1865 in gebruik genomen als noviciaat van de jezuïeten. Vlak voor Grave ligt aan de noordkant van de weg het truckerscafé De Elft. Hier stond al in de 18de eeuw een herberg met deze naam.

Afbeelding met gebouw, boom, buiten, lucht

Automatisch gegenereerde beschrijving
Hampoort Grave
Afbeelding met gebouw, buiten, lucht, baksteen

Automatisch gegenereerde beschrijving
Markt Grave

Grave is een erg leuk stadje met veel nog gaaf bewaarde straatjes. De Hampoort staat er nog en heeft een imponerend front aan de buitenkant en een interessante binnenkant. Ook de Markt en de terrassen aan de Maas mogen genoemd worden. Het Maaspoortje is nep: niet heel lang geleden weer opgebouwd, wel naar het oorspronkelijke voorbeeld. Hiervandaan vertrok tot de aanleg van de brug het veer naar Nederasselt. Nu moet je omrijden[14].

Afbeelding met boom, buiten, gras, plant

Automatisch gegenereerde beschrijving
Weg naar het oude veer in Nederasselt
Graanmolen Alverna

De veerstoep aan de overkant is erg rustig, net als de weg er naartoe. Via kleine binnenwegen kom je dan weer terug bij de provinciale weg. Die leidt hier door het open rivierenlandschap. Alverna is ontstaan rond een in 1887 gesticht klooster. In dat zelfde jaar is ook de graanmolen gebouwd, die er nu nog staat. Het klooster helaas niet meer. Na Alverna liggen er aan de westkant van de weg bedrijfsterreinen en aan de oostkant her en der wat oudere woningen afgewisseld met velden.

Streekweg

De Graafseweg in Nijmegen is al tweemaal verlegd en volgt het oude tracé van de straatweg voor een groot deel niet meer. Hier is het dus een beetje zoeken naar de oude weg. Vanaf café De Teersdijk startte rechts de gelijknamige dijk, die rijksweg was. Het eerste stuk loopt dood op de A50. Hier kan je dus alleen heen en weer; ook verderop via de Streekweg is dat mogelijk. Het ziet er erg landelijk uit. Verder fietsend zie je rechts het tolhuis aan de Teersdijk liggen, dat nu particulier wordt bewoond.

Afbeelding met gras, buiten, lucht, boom

Automatisch gegenereerde beschrijving
Teersdijk
Afbeelding met boom, buiten, plant, gras

Automatisch gegenereerde beschrijving
Tolhuis Teersdijk

De wijk is hiernaar genoemd. Nog wat verder stad inwaarts kan je bij de Van Schuylenburgweg de Teersdijk weer op, maar nu alleen lopend. De rijksstraatweg is hier afgeschaald tot voetpad. Het loont de moeite, want het is erg stil en romantisch. Er staat ook nog een oude boerderij langs de dijk tussen de nieuwbouw. Maar dan moet je eerst langs het Maas-Waalkanaal en dan erover; het vervolg van de straatweg is verdwenen onder het grote bedrijventerrein van Philips. Aan de overkant van de bruggen kom je via de Muntmeesterlaan weer op het oude tracé van de Graafseweg uit, maar fietsen is hier niet mogelijk. Er zijn verschillende manieren om verder de stad in te gaan; die langs de Oude Graafseweg is aardig. Pas vanaf de kruising met de Wolfkuilseweg kan je weer fietsen langs de Graafseweg; wel lijkt het me beter als je daarvoor het fietspad aan de noordkant neemt, ook al is dat niet de bedoeling. Veiliger is het wel.

Afbeelding met binnen, persoon

Automatisch gegenereerde beschrijving
Nijmegen

Aan het laatste stuk van de Graafseweg staat nog een wand van laat 19de eeuwse panden voordat je via het Keizer Karelplein de Molenstraat bereikt. Hier stond tot 1877 de Molenpoort aan de rand van de stad.

Nijmegen-Arnhem                                                                                     16 km

Aanleg weg:                 circa 1780

Type:                           grindweg

Het vraagt nogal wat moeite om je de oude straatweg voor te stellen op dit traject. Een groot deel is in de uitdijende bebouwing van Arnhem, Elst en Nijmegen opgenomen of zelfs verdwenen. Nog maar een paar stukken lopen door open platteland.

Nijmegen

Nijmegen verliet je ooit via de Veerpoort, die aan het eind van de Lindenberg bij de Vleeshouwerstraat stond. Hij is in 1864 gesloopt.

Op de brug heb je een prachtig uitzicht over Nijmegen. Het eind van de Griftdijk is vergraven voor grote nieuwbouwprojecten ten noorden van de Waal. Het oorspronkelijke veer is dan ook nauwelijks nog bereikbaar of herkenbaar. Wel is men bezig om de contouren van het oude fort weer terug te brengen. Dit deel van de weg leidt langs de uitbreidingen van Nijmegen en rommelige bedrijfsterreinen. Het dorp Lent is vrijwel niet te zien ondanks dat het net aan de andere kant van de snelweg ligt. Dan volgt het viaduct over de Betuweroute en de A15.

Brug over de Linge

In Elst aangekomen loont het de moeite om bij de oude kerk te gaan kijken. Niet alleen is de toren mooi; de kerk is oeroud en staat op de resten van Gallo-Romeinse tempels. Delen daarvan zijn nog voor de kerk te zien. Na Elst volgt het aardigste deel van deze weg. Hier is het goed mogelijk om je de oude trekvaart met de jaagpaden aan weerszijden voor te stellen. Het bord op de brug over de Linge refereert ook aan de oude tolplaats die er net na de brug was.

Arnhem inrijdend volgt de weg misschien nog wel het oude tracé, maar is er geen oude bebouwing meer. In Elden is nog wel iets van het oude dorp te zien en de weg heeft ook nog zijn oude profiel. Helaas staat de dorpskerk net iets van de weg af aan de rivierdijk. Vanaf de rivierdijk moet je het fietspad op dat min of meer de loop van de oude weg volgt. Ook de brug ligt wel ongeveer op de plek van de oude schipbrug. Bovenop heb je een mooi uitzicht over de stad. Daarbij kan je zien dat de Rijnkade nog steeds niet echt deel uitmaakt van de stad. Aan de andere kant de brug af gaand beland je meteen op het Stationsplein. Je moet even terug voor het eindpunt van de weg.

Arnhem

Bij het uiteinde van de Rijnstraat stond in Arnhem de in 1827 afgebroken Rijnpoort. Hiervandaan liep de weg naar de schipbrug. Staand op dit punt nu kan je je nauwelijks een stadspoort voorstellen.

Arnhem-Zutphen                                                     28,5 km

Aanleg weg:                 Arnhem-Dieren: 1821

Dieren-Zutphen: 1824

Type:                           klinkerweg

Een van de mooiste straatwegen om te fietsen. Tot Dieren vrijwel overal omzoomd met bomen, kastelen, landgoederen, buitenplaatsen, villa’s en andere fraaie woningen uit het einde van de 19de en het begin van de 20ste eeuw. Daarna opener met een enkele view op de IJssel en uitzicht op het rivierdal. Helaas zijn er weinig herinneringen aan de oude straatweg te zien; zo zijn bijna alle oude tolhuizen verdwenen.

Arnhem

De weg begon bij de Velperpoort op het Velperplein, die in 1850 is gesloopt. Ter plaatse is er nu vooral veel verkeer met in het midden het gebouw van Musis Sacrum. Dan volgt de Steenstraat, een sfeervolle uitvalsstraat met lage huizen en winkels.

Tolhuis Velperweg

Na het treinviaduct wordt de weg breder en beginnen de villa’s, eerst nog wat onderbroken door lelijke nieuwbouw, maar na de driesprong is dat voorbij. Ook zijn er de eerste landgoederen; eerst Rennen Enk en dan Bronbeek, het militair verzorgingshuis. Het loont de moeite om daar af te stappen en in de tuin de herdenkingsmonumenten te bekijken. Bronbeek is in 1820 ontstaan op het moment dat de straatweg werd aangelegd. Schuin tegenover Bronbeek staat op 166 het enige tolhuis dat langs deze straatweg bewaard is gebleven. Er zit nu een makelaar in.

Straatweg bij Velp

Na het viaduct onder de A12 ben je in Velp, maar de bebouwing langs de weg wijzigt nauwelijks. De straatweg gaat vervolgens over in de Hoofdstraat van Velp, die helaas minder interessant is en hier en daar lelijke flatbouw heeft. Maar goed, vervolgens komt de Zutphensestraatweg en komen de landhuizen weer terug. Ook bereik je eindelijk het eind van de bebouwing, waar rechts twee stenen wapens de ingang van kasteel Biljoen aangeven. Het oude profiel van de straatweg is hier nog redelijk herkenbaar in de met bomen omzoomde weg. Het Chinese restaurant (Arnhemsestraatweg 68) staat op een plek waar al in 1678 herberg De Posthoorn werd genoemd. Ook hier tegenover werd tol geheven.

Rhederhof
Valkenberg

Even verder ligt op 52 landgoed Rhederhof, dat geen rijksmonument is omdat er heibel is over de renovatie. Het is in 1854 ontstaan en 2010 uitgeroepen tot het mooiste pand van Nederland. Links is de rand van de Veluwezoom steeds zichtbaar. Dat geeft een erg mooi plaatje bij het landgoed De Valkenberg bij Rheden. Het huidige huis is in 1834 gebouwd op een plek waar al een buitenplaats lag.

Voorbij Rheden is er vanaf de weg het eerste mooie uitzicht over de IJssel. Aan het begin van De Steeg ligt links van de weg de portierswoning van Rhederoord. Van het enorme landgoed uit 1745 daarachter zie je helaas niets. In De Steeg staan verder alleen maar luxueuze panden. Net als in Velp met een oud postkantoor in het midden van het dorp. Buiten De Steeg ligt rechts van de weg kasteel Middachten met een geschiedenis die teruggaat tot de Middeleeuwen. Een (betaald) bezoek aan de tuin is de moeite waard. De straatweg is hier wel heel lommerrijk; de autolichten moeten aan. Aan het eind van de Middachterallee – net voor Ellecom – stond ooit een tolhuis. Ellecom ligt verderop iets bezijden de weg. Het landgoed Hofstetten in dit dorp is vanaf de weg niet zo goed zichtbaar; het is ook al aan het begin van de 19de eeuw (1836) tot stand gekomen.

Middachten
Telefoonkantoor Dieren

Bij de ingang van Dieren lag het Hof te Dieren, nu tuin en wijngaard. Er was hier mogelijk al een versterking in de 9de eeuw; ook is het landgoed bezit geweest van de Oranjes. Nadat dit in 1795 was afgebrand is er omstreeks 1820 een nieuw landhuis gebouwd, dat in de Tweede Wereldoorlog is vernield. Je moet hier van de hoofdweg af en twee haakse bochten maken, die niet het tracé van de oude straatweg volgen. Je komt dan in de Hogestraat in Dieren met aardige panden en een bijzonder telefoonkantoor. Op de Zutphensestraatweg staat vervolgens een hele rij woonhuizen als rijksmonument.

Aan het eind gekomen van het oude dorp kruis je het tussen 1825 en 1829 aangelegde Apeldoorns kanaal met een aardig sluisje onder de weg. Nu wordt het zicht vanaf de weg weer opener en zie je de IJssel weer. Bij de ingang van Spankeren staat links de oude herberg De Luchte. Hier tegenover stond ooit een tolhuis.

De Rees

Na Leuvenheim ga je links Brummen in. Meteen links staat de buitenplaats De Rees uit 1833 op een plek waar al in 1642 een huis is vermeld. Ook verder Brummen in weer aardige 19de eeuwse panden, maar de markt valt wat tegen. In de Zutphensestraat staat de buitenplaats De Beukenhorst uit 1828.

Zutphen

De straatweg wordt hier wat rommeliger, maar nadat het autoverkeer is afgeleid naar de autoweg wordt het buiten de bebouwing weer een prachtige weg. Bij de splitsing staat een bijzonder schoolgebouw. In de richting van Zutphen wordt de weg steeds opener. Op de Kanonsdijk kom je De Hoven, een voorstadje van Zutphen binnen. Een leuke oude straat. Voordat je de IJsselbrug overgaat heb je nog een mooi uitzicht op de witte bebouwing in de stad aan de overkant van de rivier. Aan de overkant bereik je langs de IJsselkade de Marschpoortstraat. De gelijknamige poort werd in 1820 gesloopt; de geschiedenis wordt ter plekke uiteen gezet.

Zutphen-Deventer                                                                                      13,5 km

Aanleg weg:                 1830

Type:                           klinkerweg

Een aardige weg om te fietsen, maar veel herkenningspunten van de straatweg zijn er niet. Er waren ooit 4 tollen, elk bij een brug over een beek, maar daar zie je niets meer van.

Zutphen

Je gaat Zutphen uit ter plaatse van de Nieuwe Nieuwstadspoort, die in 1872 is gesloopt[15]. De poort was gebouwd dwars door een oud klooster, dat toen als kazerne in gebruik was. Het gebouw is in 1944 gebombardeerd.

Langs de Burgemeester Dijckmeesterweg staan grote herenhuizen en even later laat de Deventerweg een fraai beeld van woningen van rond 1900 zien. Verderop overheerst naoorlogse bouw. Bij de brug over het Twentekanaal is de weg iets verlegd. Aan de andere kant staat rechts de voormalige herberg de Laatste Stuiver, die al vermeld werd in 1378. Vanaf 1862 fungeerde het pand als gemeentehuis van Gorssel.

Herberg De Laatste Stuiver

Eefde in staan er eerst aardige panden langs de weg, maar dan kom je aan in het centrum van het dorp op, ja wat eigenlijk? Een plein, een brink, een veld? Lelijk, dat is het vooral; nog eens geaccentueerd door de naoorlogse kerk.

’t Haveke

Eefde uit is de weg na de rotonde veel drukker en dat zal hij tot Deventer blijven. Wel liggen er hier grote panden en een enkel landgoed langs de weg door het bos bij Quatre Bras. Deze panden zijn echter niet zo oud als op de weg tussen Arnhem en Zutphen; de buitenplaats ’t Haveke uit 1860 – die al tussen Zutphen en Eefde ligt – is een van de oudste. De meeste komen van tussen de wereldoorlogen.

Voormalige herberg De Roskam

Gorssel is het enige oude kerkdorp langs dit stuk straatweg. Het maakt de indruk van een transplantatie uit het Gooi mét succesvol gekloonde OSM. Loetje zit op de plek van de oude herberg De Roskam. Het museum MORE zit in een pand dat tot de opheffing van de gemeente het gemeentehuis was.

Gorssel uit weer terug naar de doorgaande weg staan er nog meer kloeke panden. Dan houdt het bos op en rij je door de velden. Nauwelijks bebouwing langs de weg; de weg is geen aanleiding geweest voor de bouw van boerderijen. Bij Epse staan er nog wel een paar in een haakse hoek naar de weg toe, wat suggereert dat ze een oudere verkaveling volgen.

Dan volgt de passage met de A1; de weg wordt nu zeer breed en niets doet nog denken aan de oude situatie. Deventer in ga je langs futuristische kantoorbouw, bedrijfsterreinen en een paar zeer verwaarloosde oude panden. Na de brug over het kanaal ga je even van de hoofdweg af, maar dit volgt juist wel het oude tracé, ook al staat er niets ouds meer. Op het Pothoofd staan flats en ook nog wat oude panden, maar het mooist is hier de view over de IJssel.

Zandpoort Deventer

De weg eindigde bij de Zandpoort. Daarover is niet veel bekend; een plaatje kon ik niet vinden en het is ook onduidelijk wanneer hij is verdwenen. Hij moet kort voor 1859 zijn gesloopt.[16]


[1] Bron: Jan van Iersel, Straatweg Breda-Den Bosch: over Loon op Zand of Tilburg?, in: Tilburg vol. 27 (2009), nr. 3, blz. 114-120.

[2] Bron: C. Hermans, Geschiedkundig overzigt der straatwegen in de provincie Noordbrabant, ‘s-Hertogenbosch 1853, p. 33-34.

[3] Bron: Henk Buijks, Aan de rijksweg Den Bosch-Grave 1818-1836, op: www.bhic.nl.

[4] Bron: H.D.J. van Schevichaven, Tweede vervolg der Kroniek van Nijmegen tot en met den jare 1900, digitale bewerking Henk Kersten 2004.

[5] Bron: Frits H. Horsten, Doorgaande wegen in Nederland, Amsterdam 2005.

[6] J.M.F. IJsseling: 1870: De poorten van Breda geslecht, in Jaarboek De Oranjeboom 41 (1988), blz. 76-78.

[7] Bron: www.stadparijs.nl.

[8] Bron: Wikipedia.

[9] Bron: www.zorgvliedtilburg.nl.

[10] Bron: www.bhic.nl.

[11] Bron: Henk Buijks, Aan de rijksweg Den Bosch-Grave 1818-1836, op: www.bhic.nl.

[12] Bron: Henk Buijks op www.bhic.nl.

[13] Bron: Sprokkeling nummer 12, december 1996, op www.heemkundeschaijkreek.nl.

[14] Op Monumentendag 2019 voer er echter weer een veer. De schipper wil dit graag ook op andere momenten doen, maar daarvoor is subsidie nodig. Dus misschien komt dit er weer.

[15] Bron: Zutphen Monumentaal, juni 2009, blz. 8.

[16] Bron: Michiel Bartels, Tussen de muren, bij de Zandpoort, Deventer 2009, blz. 18